امام سجاد (ع) و دعا

انسان هنگامی که در این دنیای پهناور و پر از مخاطره، احساس، ضلالت، و تاریکی پا به عرصه هستی می‌نهد، و خود را در مسیری سراسر ابهام و اغتفال و سردرگمی می‌یابد، همواره با فطرت و قلب سلیم خود به دنبال روزنه‌های امید و چراغ‌های هدایت و نور می‌گردد.
زندگی سراسر نور، افتخار و سرشار از برکت و رحمت و هدایت پیشوایان معصوم و حجت‌های الهی بر روی زمین ـ علیهم السّلام ـ چنان امید و عشقی را در دل آدمیان حقیقت‌جو ایجاد می‌نماید و چنان حرکتی به سوی هدایت ایجاد می‌کند که همگان بر سر این سفره هدایت متنعّم شده و در مسیر هدایت، با پیروی از سیره عملی و دستورات اهلبیت عصمت و طهارت ـ علیهم السّلام ـ می‌توانند به اوج کمال و معرفت و سعادت دست یابند.
البته توجه به این نکته لازم است که معصومین ـ علیهم السّلام ـ هر کدام در طول حیات نورانی خود به اقتضای زمان و شرایط خود به گونه‌ای عمل کرده‌اند که الگوپذیری با توجه به این شرایط، مسیر هدایت را بسیار آسان و پرمعنی می‌نماید.
چهارمین پیشوای معصوم شیعیان، زینت عابدان و زاهدان امام سجاد ـ علیه السّلام ـ که یکی از ستارگان پرفروغ آسمان امامت و ولایت هستند، زندگی سراسر نور و معنویت و عشق به خداوند را سرلوحه سیره عملی خود ساخته و زیباترین آموزه‌ها و درس‌های اخلاقی و معنوی را برای همگان آموخته و به ارمغان آورده‌اند.
امامان شیعه این قهرمانان تمامی عرصه‌های فضیلت، پیوسته مظلوم بوده‌اند و این مظلومیت، تنها از ناحیه دشمنان نبوده است بلکه گاهی از ناحیه دوستان ناآگاه نیز به این مظلومیت دامن زده شده است. امام سجاد ـ علیه السّلام ـ از زمره این پاکان معصوم است که غبار مظلومیت بیشتری بر چهره‌اش نشانده‌اند. امامی که در حساس‌ترین دوره‌ها و شرایط حکومت، علم امامت را به دوش گرفته و کیان اسلام را از خطرات حتمی رهاینده است. امامی که سمبل عزت، مناعت طبع، غیرت و شجاعت علوی ـ علیه السّلام ـ است. امّا برخی ناآگاه با افزودن پسوند نابجای «بیمار» به نام این بزرگوار، چهره‌ای همیشه بی‌حال و بی‌نشاط و عزلت گرفته از او ساخته‌اند.[1]
توجه به ابعاد مختلف زندگی این امام همام، تا حدی غبار از چهره نورانی آن حضرت برداشته و ابهام و سوء اطلاع ما را از عظمت و بینش عمیق و زندگی حماسی و عزت آفرین آن حضرت، از بین برده و سیره عملی آن حضرت را به عنوان یکی از زیباترین الگوهای بشریت جلوه‌گر می‌نماید.
بی‌شک بیماری موقت آن حضرت در حادثه عاشورا، با عنایت خداوند بوده است تا بدین وسیله از وظیفه جهاد معذور گردد[2] و وجود مقدسش از خطر کشتار مزدوران یزید محفوظ بماند و از این رهگذر، رشته امامت تداوم یابد، که اگر آن حضرت نیز در جهاد شرکت می‌نمود مانند سایر فرزندان امام حسین ـ علیه السّلام ـ به شهادت می‌رسد و نور هدایت خاموش می‌شد. نکته مهم و قابل توجه این است که امام سجاد ـ علیه السّلام ـ مدت کوتاهی در کربلا بیمار بوده و پس از آن بهبود یافته و در حدود 35 سال همچون سایر امامان از سلامت جسمی برخوردار بوده است.[3]
از مهمترین القابی که امام سجاد ـ علیه السّلام ـ به آن منسوب است زین العابدین (زینب عبادت کنندگان) ذوالثقنات (کسی که دارای پینه‌های بزرگ بود که بر اثر عبادت زانو و پیشانی آن حضرت پینه می‌بست و پس از مدتی آن را جدا می‌کردند). سید العابدین (سرور و آقای عبادت کنندگان) سید المتقین (سرور و آقای پرهیزکاران) امین ـ سجاد (زیاد سجده کننده) زین الصالحین (زینت خوبان و درستکاران) زکیّ و ... [4]
جالب توجه این است که این القاب را نه فقط شیعه بلکه بسیاری از افرادی که ‌آن امام را منصوب از طرف خدا نمی‌دانستند و یا پیروان آن امام نبودند، با دیدن نورانیت و شکوه و عظمت آن امام، همگی اذعان به اوج عظمت عبادت آن حضرت می‌کردند. این القاب و صفات هر یک، نشان دهنده مرتبه‌ای از کمال و درجاتی از ایمان و مرحله از اخلاص و تقوی و معرفت و شناخت والای آن حضرت نسبت به حضرت حق جلّ و اعلی است.[5]
زندگی نورانی امام سجاد ـ علیه السّلام ـ را می‌توان از ابعاد مختلف سیاسی، مبارزاتی، اجتماعی، فردی، فرهنگی و... مورد بررسی و تحقیق قرار دادو به سیره عملی و گفتاری آن حضرت که برگرفته از نهانی عمیق و الهی و معنوی بود پی برد، امّا با توجه به اختصار این نوشتار، به بعد فرهنگی زندگی آن حضرت خصوصاً سیره آن حضرت در مسأله دعا و عبادت اشاره می‌نماییم.
ابعاد عملکرد فرهنگی امام سجاد ـ علیه السّلام ـ عبارتند از: ارشاد و هدایت امت، تربیت اصحاب خاص و کادرسازی، هشدار به عقاید غالیان، جبرگرایان و منحرفان و دفاع جدی از حریم دین و سنّت نبوی، احتجاجات و مناظرات با افراد مختلف، دستگیری از درماندگان، تأسیس حوزه علمیه، مبارزه با تهاجم فرهنگی، تفسیر و تبیین معارف والای قرآن و ترویج فرهنگ قرآنی، نشر احکام و آثار تربیتی اخلاقی، تبیین معارف والای دین و کلاس دعا و... تاریخ گواهی می‌دهد که دانشگاه علمی و فرهنگی امام باقر ـ علیه السّلام ـ و امام سجاد ـ علیه السّلام ـ استمرار حرکت علمی فرهنگی امام سجاد ـ علیه السّلام ـ بوده است. و چه بسا تربیت یافتگان مکتب پربار امام چهارم، از اصحاب دین و دانش آن دو امام همام ـ علیه السّلام ـ بوده‌اند. [6]
دعا و صحیفه سجادیه
دعا پیوندی است معنوی میان انسان و پروردگار متعال که اثر تربیتی و سازندگی مهمی دارد، لذا دعا از نظر اسلام جایگاه خاصی دارد و دعاهای معصومین ـ علیهم السّلام ـ مکتب تربیتی بزرگی است که در سازندگی و رشد روحی انسانها نقش مهمی دارد.
یکی از روشهای تبلیغی و عملکرد فرهنگی مبارزاتی امام سجاد ـ علیه السّلام ـ ، تبیین معارف والای اسلام در قالب دعا بود. از آنجا که در زمان امام سجاد ـ علیه السّلام ـ شرایط اختناق آمیزی حکمفرما بود، ‌امام بسیاری از اهداف و مقاصد خود را در قالب دعا و مناجات بیان می‌کرد[7] و از این طریق رسالت الهی امامت خویش را به همگان ابلاغ می‌فرمود.
مجموع دعاهای امام سجاد ـ علیه السّلام ـ به نام صحیفه سجادیه معروف است که پس از قرآن مجید و نهج البلاغه بزرگترین و مهمترین گنجینه گرانبهای حقایق و معارف الهی به شمار می‌رود، به طوری که از ادوار پیشین از طرف دانشمندان برجسته ما «اُخت القرآن»[8] و «انجیل اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ » و «زبور آل محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ» لقب گرفته است.[9]
سخن گفتن از ارزش، عظمت، جایگاه، محتوا و مفاهیم نورانی صحیفه سجادیه کاری است بس دشوار و عظیم، گرچه درک معارف والای این صحیفه ارزشمند و نورانی محال و غیرممکن نیست ولی به هر حال درک عمق آن معارفی که برگرفته از کلامی الهی است شاید بتوان گفت فقط بر اهل معنا و معرفت و عرفان ممکن باشد.
امام علی ـ علیه السّلام ـ که سرسلسله فصیحان و بلیغان و متکلمان است، سید رضی (ره) در وصف کلام آن حضرت می‌گوید: بدان جهت که بر کلام او نشانه‌ای از دانش خدایی و بویی از سخن نبوی است.[10]
در کلام امام سجاد ـ علیه السّلام ـ نیز دانش و نور الهی موج می‌زند و بوی خوش تعالیم و سخن نبوی به مشام جان می‌رسد، دعاهای امام سجاد ـ علیه السّلام ـ از سوز و گداز و مشاهده جمال جمیل خداوند متعال و سبحان است، زیرا آن که شوری در دل ندارد، نمی‌تواند این گونه اثری را خلق نماید، و آن که گلستان و باغ را ندیده باشد هرگز نمی‌تواند از طراوت گل و گلستان سخن آغاز نماید.
عظمت این صحیفه نورانی و منبع فیض الهی مورد اذعان همگان (شیعه و غیرشیعه) است. علامه معاصر صاحب تفسیر طنطاوی، مفتی اسکندریه (از علمای سنی قاهره) وقتی که صحیفه سجادیه به دستش رسید و آن را مورد بررسی قرار داد، چنین نوشت: این از بدبختی ما است که تاکنون بر این اثر گرانبهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هرچه در آن می‌نگرم، آن را از گفتار مخلوق برتر و از کلام خالق پایین‌تر می‌یابم.[11]
نکته قابل توجه و مهم در شناخت دعاهای امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در صحیفه سجادیه این است که اهداف این صحیفه نورانیه عبارت است از: 1. رهایی بندگان از زندان طبیعت؛ 2. فهماندن ادب عبودیت؛ 3. قیام در خدمت ربوبیت؛ 4. بیان معارف ناب و آداب و تهذیب اخلاق.[12]
مرحوم علامه مجلسی (ره) در مورد وجه نامگذاری صحیفه سجادیه و در وصف آن چنین می‌نگارد: همان طور که زبور و انجیل از جانب خداوند متعال بر زبان داود ـ علیه السّلام ـ و عیسی بن مریم ـ علیه السّلام ـ جاری شد، ‌صحیفه سجادیه نیز از جانب خداوند متعال بر زبان سید ساجدین، علی بن الحسین زین العابدین ـ علیه السّلام ـ جریان یافت.[13]
نکته مهم دیگر اینکه معارف ادبی صحیفه سجادیه، آموزنده و بیانگر مباحث مختلف در زمینه مسایل اعتقادی (توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد، فرشتگان و...) طاعات و عبادات (نماز، حج، زکات و...) سیاست، اقتصاد، مسایل تربیتی و اخلاقی، مسایل اجتماعی، مسایل فردی، علم، انسان شناسی، تاریخ، بهداشت، مسایل نظامی و... است که همه اینها بیانگر علم لدنی آن حضرت و توجه به جمیع جهات و نیازهای مادی و معنوی و دنیوی و اخروی در مسایل مختلف و مورد نیاز انسانها می‌باشد.